ሰበርና በሌላ ጊዜ የተለየ አቋም የያዘባቸው

አንድ ሰውም የውርስ መብት አለኝ ብሎ የሚያን ከሆነ የውርስ ይጣራልኝ ክሱን አቤቱታውን በሶስት አመት ውስጥ ማቅረብ ሲኖርበት ከሶስት አመት በኋላ ግን ይህ መብት አይኖረውም ይህን የመሳሰሉት በስነ ስርአት ህጉም ሆነ በዋናው የፍትሀ ብሄር ህጉ በግልፅ ያልተቀመጡ ነገር ግን በሰበር ሰሚው የህግ ትርጓሜ የተሰጠባቸው ናቸው ፡፡

ለዚህም አይነተኛ ማሳያው የሰበር ሰሚ ጠቅላይ ፍርድ ቤት ሰበር ሰሚ ችሎት የሚወስናቸው አስገዳጅ የህግ ትርጓሜን የሚሰጥባቸው ጉዳዮች አንዳንዶቹ በፍትሀ ብሄርም ሆነ በወንጀል ህጎቹና  በስነ ስርአት ህግጋቶች በግልፅ መደንገግ የነበረባቸው ጉዳዮች ናቸው ፡፡ ነገር ግን ለአተረጓጎም ክፍትና አሻሚ ሆነው ሲያከራክሩ ሰበር ሰሚው በተለያየ ጊዜ በተደጋጋሚ የተለያየ አተረጓጎነም ሊሰጥባቸው ይስተዋላል ፡፡ የዳኞችን ስልጣን ለመወሰን በወጣው አዋጅ ላይ ሰበር ሰሚው በተመሳሳይ ጭብጥ ላይ ሌላ የተለየ ትርጓሜን መስጠት እንደሚችል የሚደነግግ ቢሆንም በስነ - ስርአት ህጉ ላይ በግልፅ ሊቀመጥ በሚገባው ጉዳይ ግን ሰበር ሰሚ ድረስ በተደጋጋሚ አከራካሪ መሆኑ ግን የህግ ክፍተት ነው ሊባል የሚችለው ፡፡ የክርክሩን ጭብጥ  በመለወጥም አንድ ሰው ምን ብሎ ነው ክስ ማቅረብ ያለበት የሚለውን እንዲሁ ሰበር ችሎት ከሰጠባቸው ውሳኔዎች ላይ ማየት ይቻላል፡፡

በፍትሀ ብሄር ህጉ በግልፅ ያልሸፈናቸው ለፍ/ቤት የቀረቡ ጉዳዮችን አካሄድ በተመለከተ ህጉ ከመውጣቱ በፊት ተፅፈው በስራ ላይ የነበሩ አግባብነት ያላቸውን ህጎች እንደ አግባብነቱ ስራ ላይ ሊውሉ የሚች ስለመሆኑ ነገር ግን አንድ ከሳሽ መጥሪያውን ለተከሳሽ ሳያደርስ ክሱን ቢተወው ወይም ከሳሽ ክስ አቅርቦ ለከሳሸ የሚላከውን መጥሪያ ከፍ/ቤት ውጪ አድርጎ ነገር ግን ለተከሳሽ መጥሪያውን ከማድረሱ በፊት ክሱ እንቋረጥ ያደረገ ከሳሽ ለዳኝነቱ የከፈለው ገንዘብ በሙሉ እንዲመለስለት የሚቀርበው ጥያቄ ተቀባይነት የሌለው ስለመሆኑና ፣ነገር ግን ክስ የመሰማቱ ሂደት ከመጀመሩ በፊት ክሱን በማንሳት መዝገቡ እንዲዘጋ ያደረገ ከሆነ ለዳኝነት ከከፈለው ገንዘብ ለፍ/ቤቱ በኪሳራ ስም የሚቀነሰው ተቀንሶ ቀሪው ገንዘብ ሊመለስት እንደሚገባ የፍብ/ስ/ስ ቁ 232 (1) 245 እና 278 እና የህግ ክፍል ማስታወቂያ 177/74 አንቀፅ 11 በመጥቀስ ብይን ሰጥቶበታል ፡፡

      አንድ ሰው መብቴ ነው ይመለከተኛል በሚለው ጉዳይ ላይ ሁለት ባለጉዳዮች በሚከራከሩበት ወቅት ክርክሩን የሚያውቅ ከሆነ ክርክሩ ከመጀመሩ በፊት ወይንም ክርክሩ ተጀምሮም ከሆነ ከመወሰኑ በፊት ችሎቱን አስፈቅዶ ወደ ክርክሩ መግባት እንዳለበት የፍትሀ ብሄር የስነ - ስርአት ሀጉ በግልፅ ይደነግጋል፡፡ ይሁን እንጂ እያወቀ ዝም ካለ ምን እንደሚሆን ግን የስነ  - ስርአት ህጉ በግልፅ ምንም የሚለው ነገር የለም ፡፡ እናም መብታችን ተነካብን የሚሉ ወገኖች በክርክሩ ወቅት ዝም ብለው ክርክሩ እንደሚደረግ እያወቁ ውሳኔ ከተወሰነ በኋላ ግን ውሳኔው አይመለከተንም ወይንም ውሳኔው ውድቅ ይደረግልን ቢሉ ምን ይሆናል የሚለው በሰበር በተደረገ ክርክር ላይ ሰበር የወሰነው ውሳኔ እንደሚያመለክተው ክርክሩን እሚያውቅ ወገን ከመወሰኑ በፊት ወደ ክርክሩ በመግባት መብቱን ማስከበር አለበት ፡፡ በፍትሀ ብሄር የስነ - ስርአት በአንቀፅ 41 መሰረት ጥቅም አለን የሚል ወገን ከሳሽን ወይንም የተከሳሽን እግር በመተካት ካልተቻለም ጣልቃ ገብ ሶስተኛ ወገን ሆኖ ችሎቱን አስፈቅዶ በክርክሩ ውስጥ መግባት እንደሚችል የፍትሀ ብሄር የስነ - ስርአት ህጉ ደነግጋል ፡፡ እነኚህን አንቀፆችን ሳይጠቀም ቢቀርና እያወቀ ዝም ቢል ግን ከፍርዱ እንደማያመልጥ ሰበር በሰጠው አስገዳጅ በሆነ (Precedent) የህግ ትንታኔ ተደንግጓል ፡፡ ይህም ፍርድ ቤቶችን ተገማች ለማድረግ መሆኑ ግልፅ ነው ፡፡

ሌላውም እንዲሁ አንድ ፍርድ በሃሰት በተመሰረተ መረጃ ከተበየነ በመጀመሪያ የሰበር ውሳኔ ከይግብባኝ በኋላ ይህንን ድጋሚ አንስቶ መጠየቅ አይቻልም ብሎ ሲወስን በሌላ ወቅት ደግሞ ይግባኝ ተብሎበት ከጸናም በኋላ ቢሆን በሀሰት መረጃ የተፈረደ ከሆነ ፍርዱ ሊሻር እንደሚችል ውሳኔ ሰጥቷል ፡፡ ይህም ሰበር በአንድ ጉዳይ ላይ የተለየ ጭብጥን በመያዝ ውሳኔን መስጠት እንደሚችል በተደነገገው መሰረት ነው ፡፡ በተመሳሳይም ተከራካሪዎች በሽምግልኛ ዳኝነት ለመጨረስ ‹‹አርቢትሬሽን›› (Arbitration) ተስማምተው ሲያበቁ የግልግል ዳኝነት ጉባኤው የሚሰጠው የመጨረሻ ይሆናል ብለው በውላቸው ውስጥ ከተዋዋሉ የግልግል ዳኝነት ጉባኤ ውሳኔ ለሰበር ቀርቦ ሊታይ አይገባም በማለት ከዚህ ቀደም የሰጠውን ውሳኔ የፌደራል ፍርድ ቤቶችን ለማሻሻል በወጣው አዋጅ 454/ 1997  አንቀጽ 2 (4) መሰረት በቅፅ 10 በሰ/መ.ቁጥር 42239 በሰበር ሊታይ ይችላል ሲል በይኗል ፡፡ ሁለቱ ተዋዋይ ወገኖች በውላቸው የዳኝነት ጉባኤው የሚሰጠው ውሳኔ የመጨረሻ ነው ብለው ቢዋዋሉም የግልግል ዳኝነት ጉባኤው ውሳኔ በፍርድ ቤት ሊታይ የሚችል ነው ብሎ አቋሙን ለውጦ ፈርዶበታል ፡፡ 

የአከራይ ተከራይን ህግን ብንወስድ በአንድ ወቅት አከራዩ በተከራዩ ላይ ምክንያትን በመጥቀስ እንዲለቅ ሲጠይቅ ምክንያቱ በቂ አይደለም በማለት ይልቀቅ መባሉ ተገቢ አይደለም ሲል ፣ በሌላ በኩል ደግሞ በተመሳሳይ ሁኔታ አከራዩ ምክንያት ጠቅሶ ተከራዩ ይልቀቅልኝ ሲል የጠየቀውን ደግሞ አከራዩ ይልቀቅ ማለት ይችላል ፣ ያለበለዚያ የአከራዩን መብት የሚያጣብብ ነው በማለት ቤቱ በአከራዩ ጥያቄ መሰረት ተከራዩ መልቀቅ አለበት ሲል የመጨረሻ ውሳኔ ሰጥቷል ፡፡ ምክንያት የጠቀሰው አከራይ ምክንያቱ በቂ አይደለም በሚል ማስለቀቅ አይችልም ሲባል በአንፃሩ ምክንያት ያልጠቀሰው አከራይ ግን በጥያቄው መሰረት ቤቱ እንዲለቀቅለት ተወስኖለታል ፡፡

ህግና ትርጓሜው

በዘመናዊው ዓለም ህግ ማለት የድሮ ሰዎች መሳሪያ ተማዘው ፊት ለፊት ሽጉጥ ወይም ጎራዴ መርጠው ፣ በመፋለም ያደርጉ የነበረውን ጦርነት በሰላማዊና በሰለጠነ መንገድ ማካሄጃ መንገድ ማለት ነው ፡፡ በጥንት ዘመን አንድ ነገር የኔ ነው ብለው ሁለት ሰዎች ተካሰው ዳኛ ወይም አንድ ገዢ ፊት በሚቀርቡበት ወቅት ተዋጡና ወይም ተፋለሙና ይለይላችሁ ተብሎ ይፈረድና የሚፋለሙበትን መሳሪያ መርጠው ይፋለሙ የነበረ ሲሆን በአሁኑ ዘመን ግን የዚህን አይነት ጦርነት ማካሄጃው መሳሪያ ህግ ነው ፡፡ 

ከዚያም ሻል ባለው ዘመን ደግሞ በመርማሪ ችሎት መቋቋም ላይ የተመሰረተ ሲሆን ይም በአውሮፓ በተለይም በስፔን መርማሪ ችሎት (Inquisition) የተሰኘ ራሱ ችሎትም መርማሪም ፖሊስም ሆኖ የሚሰራ ችሎት ተቋቁሞ በስፔን ቋንቋ ማሮንስ የሚባሉትን የካቶሊክ ሀይማትን ያልተቀበሉ አይሁዳውያንንና መናፍቃንን ለመመንጠር በስፔን ንጉስ የተቋቋመ የነበረ ነው ፣ በዚህም በርካታ አይሁውያን ስፔንን ለቀው ሲወጡ ስፔንም ከነበራት ሀያል የምጣኔ ሀብት ማእከልነት ልታዘቀዝቅና የአውሮፓ ምጣኔ ሀብታዊና የንግድ እንቅስቃሴው ወደ ሰሜናዊ አውሮፓ ወደ እንግሊዝና ፣ ጀርመን ሆላንድ ወደ መሳሰሉት አገራት ሊሄድ በቅቷል ፡፡ ካንጋሮ ፍርድ (Kangaroo Court) ቤትም እንዲሁ በስታሊን ዘመን በቀድሞዋ ሶቭየት ህብረት በስታሊን ተቃዋሚዎች ላይ ያለምህረት ፍርድ ሲሰጥ የነበረ ነው ፡፡

በተመሳይም (MacCartysm) ማካርቲዝም በመባል የሚታወቀው ማካርቲ በተባለው ችኩል በነበረው የአሜሪካ ሴናተር የተመሰረተው መንጣሪ ኮሚቴ ኮሚኒዝምን የሚመነጥር ኮሚሽን ተቋቁሞ እንዲሁ በርካታ የሆሊውድ ጸሀፍትን ፣ የፊልም ዳይሬክተሮችን ከአሜሪካ ምድር ሊያሰድድና በርካቶችን ያለ ጥፋታቸው ሊያሳድዳቸውና ከአገር ሊያባርራቸው በቅቷል ፡፡  

      ህግ በራሱ በርካታ አላማዎች ያሉት ሲሆን ከህግ ባለሙያዎች ውጪ የተቀረው ህብረተሰብ እነኚህን አላማዎች ልብ አይላቸውም፡፡ ብዙውን ጊዜ የህግ ባለሙያዎች የህግ አላማዎች ብለው የሚያስቀምጠዋቸው ህግ ለመቅጣት ወይም ለመበቀል ፣ ለማስወገድና ለማስተማር ነው ይላሉ ፣ ይሁን እንጂ ህግ በዚህ አይወሰንም አንዱ የህግ አላማ ያለውን ወቅታዊ የሆነውን ነባራዊውን ሁኔታ ‹Status Quo› ማስጠበቅ ነው ፡፡ ይህ ነባራዊ ሁኔታ በሀይልም በማታለልም ይምጣ በይርጋ የህግ አንቀፆች ባለበት ይርጋ ተብሎ ሲበየን ያለው ሁኔታ ይቀጥል እንደማለት ነው ፡፡ ለዚህም የይርጋ አንቀፆችን ብንመለከት አንድ ፍርድ ለምሳሌ በአስር አመት ውስጥ ካልተፈፀመ ^‹‹በይርጋ ቀሪ ነው የሚሆነው መፈፀሙ ካቆመ ጀምሮ ከአስር አመት በኋላ አይፈፀምም^›› ይላል የፍትሀ ብሄር የስነ - ስርአት ህጉ ፣ ይህ ብቻ ሳይሆን አንድ ሰው ሁከት ይወገድልኝ ብሎ ለመጠየቅ በሁለት አመት ውስጥ መጠየቅ ሲኖርበት በዚያ ጊዜ ውስጥ ካልጠየቀ ግን የተወሰደበትን ነገር በሁከት ይወገድልኝ ማስመለስ የማይችል ሲሆን ሊያቀርብ የሚችለው ክስ የዛ የተወሰደው ነገር ባለቤት ነኝ የሚል ክስን ነው ፡፡ ይህም በሰበር ሰሚ ውሳኔ የህግ ትርጓሜ የተሰጠበት ነው ፡፡ ለምሳሌ ቤታቸውን በሀይል በቀበሌም ሆነ በሌላ አካል ያጡ እና በሁከት ይወገድልኝ ለማስመለስ የሞከሩ ሰዎች ሁለት አመቱ ስላለፈ መጠየቅ አትችሉም በይርጋ ክሳችሁ ቀሪ ሆኗል ተብሎ በስር ፍርድ ቤት ውሳኔ የተሰጠባቸው ሲሆን ሰበር ሰሚ ችሎት ግን የንብረት ባለቤትነት መብት በይርጋ ስለማይታገድ ባለቤት ነኝ በሚል የባለቤትነት ክርክራቸውን በማቅረብ ቤታቸውን ለማስመለስ የሚችሉበት እድል አለ ብሎ ጭብጡን ለውጦ ፈርዶበት ወደ ስር ፍርድ ቤት መልሶታል፡፡

ህግ የረጅም ጊዜውን አርቆ በማየት የተሰደረ ነው ፡፡ በአንድ ክርክር ወቅት ረዘም ያለ ቀጠሮ የሚሰጥበት ምክንያት ተከራካሪ ወገኖች በዚያ ነገር አንዴ ስለሆነ የሚወሰነው ተዘጋጅተው የህግ ባለሙያ አማክረውም ሆነ ራሳቸው ደህና መልስ ይዘው እንዲቀርቡና አጥብቀው እንዲያስቡበት እንደሆነም ማንም አይስተውም ፡፡

ህግ አንድን ሰው ከራሱ አጥፊ ድርጊት ለመጠበቅ የተደራጀ ነው ፡፡ ለምሳሌ በህግ አንድ ሰው ራሱን እንዲገድል ወይንም ራሱን የሚጎዳ ነገረን እንዲያደርግ አይፈቀድለትም ፡፡ በተሻሻለው የቅጂና ተዛማጅ መብቶች ጥበቃ በሚያውጀው አዋጅ ላይ አንድ ሰው ራሱ ከፈጠረው የስነ - ጥበብ ውጤት አይከፈለኝ ማለት አይችልም ፡፡ አንድ ሙዘቀኛ ባቀነቀነው ሙዚቃ ይከፈልህ ሲባል የለም አይከፈለኝ ማለት አይችልም ፣ አንድ ሰራተኛም በሰራተኝቱ ማግኘት የሚገባውን እና ህግ የሚፈቅድለትን ጥቅምም ሆነ መብት በገዛ ፈቃዴ ትቻለሁ ቢል በህግ ፊት ተቀባይት የለውም ፡፡ አንዳንድ አገራት በእርግጥ አንድ በማይደን ህመም የተጠቃ ሰውን ህይወቱ እንዲጠፋ ወይንም ራሱን በራሱ የማጥፋት መብት እንዲኖረው ወይንም ሀኪሞች ህይወቱን እንዲያጠፉ ራሱ ወይንም ቤተሰቡ መፍቀድ እንዲችሉ የሚፍቅድ ህግ እንዲፀድቅ የሚጠይቅ አዋጆች እንዲወጡ ሲጠየቅ እንደ ሆላንድ ያሉ አገራት ላይ በዚህ ጉዳይ ላይ ውይይት ተደርጓል ፡፡ 

ህግ የራሱ የጊዜ አቆጣጠርም አለው ፣ ለምሳሌ አንድን ነገር አንድ ተብድያለሁ የሚል ሰው ሊጠይቅ የሚችልበት ጊዜ ራሱ በህግ የተገደበ ነው ለምሳሌ አንድ በደል የደረሰበት ሰው በሁለት አመት ውስጥ በደሉን ወደ ህግ ካላቀረበ ከዚያ በኋላ በማንኛውም ጊዜ ተበድያለሁ የሚል ጥያቄን ማቅረብ እንደማይችል የፍትሀ ብሄር ህጉ ይደነግጋል ፡፡ በአሰሪና ሰራተኛ ህጉም ላይ ከሶስት ወር እስከ አንድ አመት ድረስ የይርጋ ጊዜዎች ተቀምጠዋል፡፡

      በ1950^ዎቹ የወጣው የፍትሀ ብሄር እና የንግድ ህግጋት ከወጡ ወደ ስልሳ አመታትን ያስቆጠሩ በመሆኑ ከአሁኑ ዘመን ጋር በሚሄድ መንገድ መሻሻል እንደሚያስፈልጋቸው ግልፅ ነው ፡፡ ከእዚሁ የፍትሀ ብሄር ህግ ውስጥ መንግስት ለራሱ አሰራር አስፈላጊ ናቸው ያላቸውን እየነመረጠ አሻሽሏል ፡፡ ለምሳሌ የሊዝ አዋጅ ፣የቤተሰብ ህግ ፣ የአሰሪና ሰራተኛ አዋጅ ፣ የግብር አዋጅ የመሳሰሉት ተሻሽለዋል ሆኖም በአጠቃላይ የፍትሀ ብሄር ህጉም ሆነ የንግድ ህጉ አሁን ካለው የኢኮኖሚና የንግድ እንቅስቃሴና ካለው ማህበረሰባዊና ፖለቲካዊ ለውጦች አንፃር መቃኘትና መሻሻል እንደሚገባቸው ግልፅ ነው ፡፡

      ^‹‹የፌደራል ጠቅላይ ፍርድ ቤት ሰበር ችሎት ውሳኔዎች^›› በሚል ርእስ ስር ጠቅላይ ፍርድ ቤት ሰበር ሰሚ ችሎት በ2005 እና በ2006 ዓ.ም. ካሳተማቸው በ13^ኛው ና በ14^ኛው ቅፆች ውስጥ የዚህ አይነት አስገዳጅ የሆነ የህግ ትርጓሜ የተሰጠባቸውን ክርክሮች ውሳኔዎችን ማግኘት ይቻላል ፡፡ ክርክር እንዳለ እያወቁ ዝም ያሉና ክርክር ባለበት ወቅት በክርክሩ ውስጥ ገብተው መብታቸውን ያላስከበሩ ይዞታቸውን እስከማጣት ድረስ የተወሰነባቸው ግለሰቦች እንዳሉ ከሰበር ውሳኔዎች ማንበብ ይቻላል [1]፡፡

አንድ ሰው የውርስ መብት አለኝ ብሎ ካለ ውርስ ይጣራልኝ ብሎ መጠየቅ የሚችለው በሶስት አመት ውስጥ ነው ብሎ ሰበር ሰሚው ችሎት የህግ ትንታኔ የሰጠበት ሲሆን ፣ አንዲሁም አንድ ሰው የስጦታ ውልን አድርጎ ያደረኩት የስጦታ ውል ይፍረስልኝ ወይም ይፈፀምልኝ ብሎ መጠየቅ የሚችለው በአስር አመታት ውስጥ ነው ብሎ ሰበር ሰሚው የህግ ትርጓሜን ሰጥቶበታል ፡፡ የዚህ አይነት ህግጋት በግልፅ የስነ ስርአት ህጉ ላይም ሆነ በተለይም የዋናው የፍትሀ ብሄር ህጉ ላይ በግልፅ መቀመጥ የነበረባቸው ናቸው እንጂ በሰበር ሰሚው የህግ ትርጓሜ ሊሰጥባቸው የሚገቡ አልነበሩም ፣ ምክንያቱም አንድ ሰው የፍትሀ ብሄር ህጉን በሚያነብበት ወቅት መሰረታዊ የሆኑ የዚህ አይነት ህግጋትን በዋናው ህጉ ላይ ቁልጭ ብለው መቀመጥ የሚገባቸው ናቸው እንጂ በህግ ትርጓሜ ሊብራሩ የሚገባቸው አልነበሩም ፡፡ ^‹‹ህግን አለማወቅ ይቅርታን አያሰጥም^›› የሚው የፍትሀ ብሄሩም ሆነ የወንጀለኛ መቅጫ ህጎቹ ላይ በግልፅ የተቀመጠ በመሆኑ አንድ ሰው አዋጆችን እየገዛ ሊያነብ ይችላል ፣ ነገር ግን በአብዛኛው የህግ ባለሙያዎች ለስራቸው ሲሉ በሚከታተሏቸው እንደ ሰበር ሰሚ ውሳኔ የመሳሰሉ ሰነዶችን የማግኘት እድሉ አነስተኛ ነው - የዚህ አይነት ሰነዶች የት እንደሚገኙ ማወቁ ራሱ ፈተና ነው፡፡

ይህን እንጂ የዚህ አይነት ክርክሮች በተደጋጋሚ ለሰበር እየቀረቡ ተመሳሳይ የህግ ትርጓሜ ሲሰጥባቸው ይስተዋላል ፡፡ ሰበር በአንድ ጉዳይ ላይ የተለየ ጭብጥን በመያዝ ከቀድሞው የተለየ ውሳኔ መወሰን እንደሚችል ግን የፍርድ ቤቶችን ለማቋቋም ተሻሽሎ በወጣው አዋጅ ላይ ተደንግጓል ፡፡ ለዚህ አይተኛ ምሳሌ የሚሆነው ሰበር ችሎቱ በአንድ ወቅት የንብረትን የመጠየቅ መብት በይርጋ ቀሪ እንደሚሆንና በአስር አመት ውስጥ ጠያቂው ካልጠየቀ በስተቀር ከዚያ በኋላ የመጠየቅ እንደማይችል ሲበይን በሌላ ወቅት ደግሞ በተመሳሳይ ጭብጥ የንብረትን የመጠየቅ መብት በይርጋ ቀሪ እንደማይሆንና በይርጋ ቀሪ የማይሆንበትን የፍትሀ ብሄር ህግን እና ህገ - መንግስቱ የንብረት ባለቤትነት መብትን ያረጋገጠ መሆኑን ጭምር በመጥቀስና እንዲሁም ይህንን የንብረት ባለለቤትነት መብትን ከሰብአዊ መብት ጋር እኩል በማድረግ ቤቱ ለባለቤቱ ይመለስ የሚል ውሳኔን ሰጥቷል ፡፡ የማይንቀሳቀስ ንብረትን በተመለከተ የሚቀርብ የመፋለም ክስ በይርጋ ቀሪ ሆኗል የሚችል ስላለመሆኑ የሰ/መ/ቁጥን 43600 በቅፅ 10 በጥቅምት 2006 ዓ.ም በታመው የሰበር ችሎት ውሳኔዎች ላይ ታትሟል ፡፡

እንዲሁም የፌደራል ጠቅላይ ፍርድ ቤት ባሳተመው በሰበር ችሎት ውሳኔዎች ቅፅ ቁጥር 6 ላይ እንደተመለከተው በሰ/መ/ቁጥር 27739 ላይ ከመሬት ሽያጭ ጋር በተያያዘ የሚቀርብ የክስ አቤቱታ የክስ ምክንያት የሌለውና በፍርድ ቤት ሊስተናገድ የማይችል ስለመሆኑ ሲወስን መሬትን ሊሸጥ የማይችል በመሆኑ በህገ መንግስቱ ላይ የተደነገገ ስለሆነ ነው ፡፡

በኢትዮጲያ የሚወጡ አንዳንድ ህግጋት ^‹‹ጥርስ አልባ^›› በመሆንም ይታወቃሉ ፡፡ዎልፍ ጋንግ ቮን ጎቴ የተባለው ጀርመናዊ ፈላስፋና ገጣሚ እንደሚለው ^‹‹መቅጣት የማይችል ዳኛ ፣ የማታ ማታ የወንጀለኛ ተባባሪ ይሆናል^›› ይላል ፡፡ ዳኛው ብቻ ሳይሆን ህጉም ጭምር መቅጣት የማይችል ^‹‹ጥርስ የሌለው አንበሳ^›› ከሆነ ወይንም ቆንጣጭ የሆነ ቅጣትን የማያሳርፍ ከሆነ ወንጀል እንደ ቀልድ እንዲሰራና ህገ - ወጥ ድርጊት እንዲንሰራፋ ያደርጋል ፡፡ አልጠየቅም ወይንም ፍር እስኪመጣ ጊዜን ይወስዳል በሚል ሰዎች ወደ ህገ - ወጥ ድርጊት እንዲሀቡ ያደርጋል ፡፡

በ1992 ዓ.ም. የወጣው የጠበቆች የስነ - ምግባር ደንብ አንድ ጠበቃ ከባድ የስነ - ምግባር ጥሰት ቢፈፅም ምንና በምን አይነት መንገድ እንደሚቀጣ ምንም የሚገልጸው ነገር አልነበረም ፡፡ አንድ ጠበቃ የዛን አይነት ጥሰትን ቢፈጽም እና ይህን ያወቀ ጠበቃ ለፍርድ ቤት ወይንም ፈቃድ ለሰጠው አካል መጠቆም እንደሚችል ብቻ ይገልፃል እንጂ ቅጣቱ ምን ሊሆን እንደሚችል እንኳን የሚገልጸው ነገር የለም ፡፡ ይህም ጠበቆች ሃሰተኛ ምስክሮችን በመጠቀም ፍርድ ቤቶችን በማሳሳት ውሳኔዎችን ሲያስወስኑና ሲያስፈርዱ በተደጋጋሚ ተስተውሏል ፡፡ ይህን በማየት ይመስላል ይህንን ደንብ ማሻሻሉንና ሃሰተኛ ምስክሮችን በመጠቀም ፍርድን የሚያስፈርዱ ጠበቆች ላይ ከበድ ያለ ቅጣትን የሚጥል ደንብ ተረቆ እንደተዘጋጀ የፍትህ ሚኒስቴር ሃላፊዎች የገለፁት፡፡

በሃገራችን የፍርድ ቤት ቀጠሮ ረጅም መሆኑንና እንዲሁም በአንድ ወቅት የወጣ የአሜሪካ ምገስት ሪፖረውት ርት እንደሚያመለክተው የኢትዮፒያ ፍርድ ቤቶች ፍትሐ ብሄር ሙግት ያላቸው ልምድ አነስተኛ ነው ሲል ተችቷል ፡፡ አንድ ቀጠሮ በረዘመ ቁጥር ያንን ነገር በይዞታው ስር አድርጊ የሚከራከረው ወገን ያለአግባብ ተጠቃሚ ሲሂን ሆን በአንፃሩ ነገሩ ትክክለኛ ባለቤት የሆነው ሰው ቆይቶ ቢፈረድለትም ዋናውን ንብረቱን ከአመታት ክርክር በኋላ ማስመለስ ቢችልም ነገር ግን የሚደርስበት ኪሳራ ግን ሊካካስ የሚችል አይደለም ፡፡ ምናልባት ከውል ውጪ አለአግባብ መበልጸግ የሚሉ የፍትሀ ብሄር ህግጋት አንቀፆችን በመጥቀስ ድጋሚ መክሰስና ከውል ውጪ ደርሶብኛል የሚለውን ኪሳራ በተወሰነ መልኩ ማካካስ ቢችልም ይህም ቢሆን ብቁ ላይሆን ይችላል ፡፡ በፍትሀ ብሄር ህግ ስነ ስርአት ህጉ መሰረት በፍርደ ባለእዳ ላይ የሚታሰበው ወለድ ምጣኔ 9 ፐርሰንት ሲሆን ይህም አሁን ካለው የኢኮኖሚ እንቅስቃሴና ከፍተኛ የዋጋ ንረት ባለበት ሁኔታ ባንኮች እስከ 17 በመቶ በሚያበድሩበት ሁኔታ በ1958 ዓ.ም. የወጣው የፍትሀ ብሄር የስነ ስርአት ህግ አፈፃጸምን በሚመለከት ያስቀመጠው የ9 በመቶ ወለድ ምጣኔ ከአሁኑ የኢኮኖሚ ሁኔታ ጋር መሄዱ ሊገመገም የሚገባው ነው ፡፡ 

የኢትዮጲያ የህግ ስርአት በጣም ዘገምተኛውንና ቀሰስተኛው ሳይሆን አይቀርም ፡፡ እንደ ቀልድ ፍርድ ቤት የተከፈተች መዝገብ አመታትን ባለጉዳዮችን ስታመላልስ ትስተዋላለች ፡፡ ይህ በሌሎችም አገራት የሚታይ ነው እንደ ጃፓን ባሉ አገራትም ጭምር ፍርድ ቤት የገባ ነገር አመታትን እንደሚወስድ ይነገራል ፡፡ በተለምዶ ^‹‹የዘገየ ፍትህ እንደ ተነፈገ ይቆጠራል^›› የሚል አባባል አለ፣ ህብረተሰቡ በተለምዶ ጉዳዮች የሚፈጁትን ረጅም ጊዜ በማስተዋል ^‹‹ከሳሽ ከመሆን ፣ ተከሳሽ መሆን ይቻላል^›› ሲል ይሰማል ፡፡ የአንድ ፍርድ ምንም እንኳን ሰበር ሰሚው ጋር ደርሶ ትክክለኛው ቢፈረድም እዛ ደረጃ ለመድረስ አመታትን ወስዶ ነው ፡፡ ሲፈፀም ደግሞ ለማስፈረድ ያለውን ድካም ቸል የማለትና ፍርዱን እንደ ምንም ያለመቁጠር ሁኔታ የሚታይ ሲሆን ፣ ይህም አፈፃጸሙ ለአንድ ተበዳይ ለሆነ ሰው በራሱ ሌላው ራስ ምታት ነው ማለት ይቻላል ፡፡ 

ክፉ ስራ ቶሎ አለመቀጣቱና የፍርድ መዘግየት ከጥንትም ጀምሮ ሰዎች ክፉን እንዲያደርጉ የሚያበረታተ እንደሆነና ጠቢቡ ሰለሞን ^‹‹በክፉ ስራ ላይ ፈጥኖ ፍርድ አይፈረድምና፣ ስለዚህ በሰው ልጆች ውስጥ ልባቸው ክፉን ለመስራት ጠነከረ^›› መፅሀፈ መክብብ ምእራፍ 8 ፣ ቁጥ 11 ፣ነገር ግን ሃጢአተኛ መቶ ጊዜ ክፉን ቢሰራ ፣ ዘመኑም ረጅም ቢሆን ለፃድቃን እንጂ ለሃጢአተኞች ደህንነት እንደሌለ ጠቢቡ አክሎበታል ፡፡

እዚህ ላይ ሁለት እስረኞች አንድ ሱልጣን አንድ የተለየ ነገር እንዲያደርጉ ይጠይቃቸዋል ፡፡ አንደኛው የሞት ፍርድ የተፈረደበት እስረኛ የሱልጣኑን ፈረስ በአንድ አመት ውስጥ መብረር  ሊያስምር ቃል ይገባል ፡፡ ጓደኛው እስረኛም በመገረም እንዴት ፈረስ መብረር አስተምራለሁ ትላለህ ይለዋል ፡፡ ቃል የገባው ጓደኝየው ሲመልስም እስከዛው ወይ ፈረሱ ይሞታል ፣ ወይ እኔ እሞታለሁ ወይንም ራሱ ሱልጣኑ ይሞታል ብሎ መለሰለት ይባላል ፡፡  ይህም በፍትህ ስርአት ውስጥ ጊዜ ምን ያህል ፍትህ ላይ ተፅእኖ እንዳለው የሚያሳይ ሲሆን በጊዜ ያልተሰጠ ፍትህ ለጥፋተኛው ከፍርድ ማምለጥን ያስከትላል ፡፡

---

[1] የዚህ አይነት ጠቅላይ ፍርድ ቤት ሰበር ሰሚ ችሎት የደረሱ ክርክሮችን ውሳኔዎችን ማንበብ የሚፈልግ ስድስት ኪሎ በፌደራል ጠቅላይ ፍርድ ቤት ግቢ ውስጥ የሚሸጠውን እና በየአመቱ የሚታመውን እንዲሁም በፌደራል ጠቅላይ ፍርድ ቤት ድረ - ገፅ (www.fsc.gov.et) ላይ በነፃ የሚገኘውንና ወደ ኮምፒውተር ገልብጦ ማንበብ የሚቻለውን ^‹‹የፌደራል ጠቅላይ ፍርድ ቤት ሰበር ውሳኔዎች^›› የሚለውን የህግ ትንታኔ የተሰጠባቸውንና በየአመቱ የሚታሙትን ቅፆች ማንበብ ይቻላል፡፡

ድና ዘንድሮ

የድሮዎቹ አባቶቻችን ድንበርን በማስከበር ፣ ጦርነት ወራሪን በመከላከል በመሳሰለው  የአርበኝነት ጀብድና ገድል ዘመናቸውን ሲያሳልፉ ባአንፃሩ ግን የአሁኑ ትውልድ ግን ሀብትን በማከማቸት ፣ ገንዘብን በመሰብሰብ ሲጠመድ ማየትና መስማት የተለመደ ነው ፡፡ ይህም የዘመኑ ትውልድና የቀድሞው ትውልድ ምን ያህል የተራራቀ የአስተሳሰብ አድማስ እንደነበራቸው የሚያሳይ ነው ፡፡ የዘመኑ ትውልድ ቁጥርና ስታትስቲክስ ላይ ሲያተኩር የቀድሞው ትውልድ ፖለቲካና ህግ ላይ ትኩረትን ያደርጋል ፡፡ የአሁኑ ትውልድ ገንዘብና ገንዘብ ነክ ጉዳዮች ላይ የበለጠ እውቀት ሲኖረው የቀድሞው ትውልድ ስለ ገንዘብም ሆነ ስለ ምጣኔ ሀብት የነበረው እውቀት ከአሁኑ ጋር የሚወዳደር አይደለም ፡፡ የቀድሞው ትውልድ ለአገሩ ቀናኢ በመሆን የአካልና የህይወት መስዋእትነትን በመክፈል አገሩንና ዳር ድንበሩን አስከብሮ አለፈ እንጂ በአብዛኛው በዚያ ሀብት የተጠቀመ እና በድሎት ተንደላቆ የኖረ አይደለም ፡፡ በአንፃሩ የአሁኑ ትውልድ በድህነት መማረሩ ለገንዘብ ከፍተኛ ፍቅር እንዲያድርበት ዋነኛ ምክንያት ሳይሆን አይቀርም ፡፡ ወደ ውጪ አገር በህጋዊም ሆነ ህጋዊ ባልሆነ መንገድ እሚሰደደው በአብዛኛው ወጣት በኢኮኖሚ ምክንያት ሲሆን በሚችለውም ይህንን ነባራዊ ሁኔታ ለመለወጥ በትግል ላይ ይገኛል ፡፡

የሀገራችን የፍትሀ ብሄር ዋናውን ህግና የወንጀል ዋናዎቹን ህግጋቶቹን ከነ ስነ-ስርአት ህጋቸው ጋር አብረው የወጡት በቀዳማዊ ሀይለስላሴ ጊዜ ሲሆን እስካሁን ድረስ የሚሰራበት የፍትሀ ብሄር ህጉ አሁንም ድረስ የዛሬ ስልሳ አመት በእርሳቸው ዘመነ መንግስት አክሊሉ ሀብተወልድ ጠቅላይ ሚኒስትር ሆነው በዘመኑ ፓርላማ የፀደቀው በነጋሪት ጋዜጣ የታተመው አዋጅ ነው ፡፡

      በእነኚህ ህግጋቶች መግቢያ ላይ ቀዳማዊ ሀይለስላሤ ያደረጓቸው ንግግሮች ይህንን ያመለክታሉ ፡፡ አስገራሚው ነገር በቀዳማዊ ሀይለ ስላሴ ዘመን የወጣውን የፍትሀ ብሄር ሆነ የወንጀል ህግ ኢህአዴግም ሆነ ደርግ ሲጠቀሙበት መቆየታቸው ነው ፡፡ በኋላ ላይ የመጡት መንግስታት ሀይለስላሴን በብዙ መንገድ የሚነቅፉ ቢሆንም ይሁንታቸውን በሰጡትና በእርሳቸው ዘመን በወጣው ህግ አገር ሲያስተዳድሩና ፍርድ ቤቶችም ውሳኔ ሲሰጡ ኖረዋል ፡፡ ደርግም ቢሆን በእርሳቸው ዘመን በወጣው ህግ ሲጠቀም ነው የቆየው የፍትሀ ብሄሩን ህግንም ሆነ የስነ ስርአት ህጉን ባያሻሽለውም ቆየት ብሎ ግን የጊዜያዊ ወታደራዊ አስተዳደር ደርግ በ1974 ዓ.ም. የተሻሻለው ልዩ የወንጀለኛ መቅጫ ህግ በአዋጅ ቁጥር 214 / 1974 በሚል አውጥቷል ፡፡ ደርግ መጀመሪያ ባወጣቸው አዋጆችም በፍርድ ቤት ሲደረጉ የነበሩ ክርክሮች በነበረው የፍትሀ ብሄርና የወንጀል ህግ እንደሚቀጥሉም አውጇል ፡፡ በኢህአዴግ ዘመን የወንጀል ዋናውን ህግ ብቻ (ስነ - ስርአት ህጉን ሳይጨምር) በ1997 ዓ.ም. ተሻሽሏል ፡፡

ዶ/ር አበራ ጀምበሬ የህግ ታሪክን በሚያወሳውና በሻማ አሳታሚ ድርጅት በታተመው ^‹‹ የኢትዮጲያ የፍትህና የአፈፃፀም ስርአት ታሪክ ከ1426 - 1966^›› በሚል ርእስ በታተመው መፅሃፋቸው ላይ በፃፉት መፅሀፍን ለቀዳማዊ ሀይስላሴ መታቢያ ሲያደርጉ ^‹‹የኢትዮጲያ የዘመናዊ ህግ አባት^›› ላሏቸው ለቀዳማዊ ሀይለስላሴ መታሰቢያ አድርገውታል ፡፡

ምንም እንኳ የሃይለ ስላሴ መንግስት በህግ በኩል ቀጥሎ ወደ ስልጣን ከመጡት መንግስታት የተሻለ ቢሆንም ነገር ግን የሰበር ስርአት የሚል ስያሜ የተሰጠው በዚያን ወቅት የዙፋን ችሎት በሚል ይታይ ስለነበረና የዙፋን ችሎት ምን አይነት እንደሆነና ፍርድ አጣሪ ወይንም የዙፋን ችሎት በሚል ስነ - ስርአት ህጉ ላይ የተቀመጠ ሲሆን ይህ ግን በአሁኑ ዘመን ጠቅላይ ፍርድ ቤት በሚገኘው የሰበር ሰሚ ችሎት የተተካ በመሆኑ አንዱ የፍትሀ ብሄር የስነ - ስርአት ህጉን ማሻሻል ከሚስፈልግባቸው ምክንያቶች እንዱ ይሄው ነው ፡፡

በ1958 ዓ.ም በወጣው የፍት ብሄር የስነ ስርአት ህግ መሰረት በቁጥር 359 መሰረት ፍርድ እንዲጣራ ስለሚቀርብ አቤቱታ ሲደነግግ የመጨረሻው ፍርድ ከተሰጠ በኋላ ለግርማዊ ንጉሰ ነገስት ዙፋን ችሎት አቤቱታ የሚቀርበው የመጨረሻው ፍርድ ከተሰጠ በኋላ ፍርዱ እንዲጣራለት በአንድ ወር ውስጥ መጠየቅ ይችላል ይላል ፡፡ በንጉስ ስርአት አንዱ እነ መንግስቱ ንዋይ መንግስት ንጉሰ ነገስቱን ለመገልበጥ የተነሱበት ምንክያት ሲገልጡ የህዝቡ ፍትህ ማጣትና ፍትህን ፍለጋ የንጉሰ ነገስቱን ደጅ ሲጠና መቆየቱን እና ይህም ያሳዝናቸው እንደነበረ ገልፀዋል ፡፡ ይሁን እንጂ የሰበር ሰሚ ስርአት መኖሩ አንድ አስፈላጊ እርምጃ ሲሆን ቀድሞ በንጉሰ ነገስቱ ዘመን ይህ ስርአት የግርማዊ ንጉሰ ነገስት የዙፋን ችሎት በሚል የሚታወቀው ሳይሆን አይቀርም ፡፡

በዚያው ስርአት የመጨረሻ ውሳኔን ሳያገኙ እስከ ሃያ አምስት አመታት ድረስ የቆዩ ጉዳዮች እንደነበሩ ይነገራል ፡፡ የዙፋን ችሎት የአሁኑን በአዋጅ የተቋቋመውን የሰበር ስርአት የሚረካ የነበረ ሲሆን ነገር ግን በአብዛኛው የሚመራው በራሳቸው በንጉሰ ነገስቱ በመሆኑ ግን ለህዝቡ የነበረው ተደራሽነት ግን ውሱን ነበረ ፡፡ የንጉሰን ደጅ ጠንቶ ንጉሱን ገብቶ እንዲያነጋግር የተፈቀደለትና ፣ ንጉሰ ነገስቱ ወደ አንዱ ጠቅላይ ግዛት ጉብኝትን ሲያደርጉ በአካል አግኝቶ ባነጋገረ ሰውና ከተፈቀደለት ፍትህ ይሰጠኝ ብሎ ጮሆ የንጉሱን ጆሮ ሊያገኝ ይችላል ፡፡

ነገር ግን ይህ በራሱ በፍትህ ስርአቱ ተቋማዊ መሰረት የሌለውና በንጉሱ ላይ ብቻ ተንጠልጥሎ የነበረው የመጨረሻ ፍርድን የማጣራት ስራ የግርማዊ ንጉሰ ነገስት ዙፋን ችሎት የሚል ስያሜ ነበረው ፡፡ በወቅቱ መሬትን፣ ርስትንና ቤትን የመሳሰለውን ብዙ አመታን ይፈጅ የነበረውን ክርክርን መፍትሄ ሊሰጥ ባለመቻሉ የፍትህ በተደራሽነት እንዲኮሰምን ማድረጉ የኋላ ኋላ በንጉሱ ስርአት ላይ ከተነሱት ቅሬታዎችና መማረር ዋነኛው ሊሆን በቅቷል ፡፡

ግሎሪያ ስቴይኔም የተባለ ደራሲ እንዳለው ^‹‹ህግና ፍትህ ሁልግዜ አንድ ናቸው ማለት አይደለም ፡፡ አንድ በማይሆኑበት ጊዜ ህጉን ማፍረስ ለለውጥ የመጀመሪያው እርምጃ ሊሆን ይችላል^››፡፡ በዚህም ለከሸፈው 1953 መፈንቅለ መንግስትና ለ1966 ህዝባዊ አብዮትና ለመንግስት ለውጥ ሰበብ የህበዝቡ ፍትህ ማጣት ዋነኛ ምክንያቶት ሆኖ ቀርቧል ፡፡ በሃገራችን ብቻም ሳይሆን በአውሮፓም ሆነ በተለያዩ የዓለማችን ክፍሎች ለአብዮቶችና ለለውጥ ዋነኛ ምክንያት የፍትህ በአግባቡ አለመስፈን መሆኑ የታሪክ አዋቂዎች የሚስማሙበት ጉዳይ ነው ፡፡ ብዙ ሃገራት መልካም የሆኑ ህግጋት ያላቸው ሲሆን ፣ የዓለም ዐቀፍ የሰብአዊ መብት ድንጋጌዎችን በህገ መንግስታቸው ያካተቱና በምክር ቤቶቻቸው ያፀደቁና ቤፋ የፈረሙና የተቀበሉ ናቸው ወደ ተግባር በመለወጥ በኩል ግን ዳተኝነት ይስተዋልባቸዋል ፡፡ በአሁኑ ወቅት በዓለም ላይ የምናየው የሰብአዊ መብት ጥሰት ቀድሞ የሰውን ልጅ ሰብአዊ መብትን ያከብራሉ ፣ የነፃነት ተምሳሌት ናቸው ይባሉ የነበሩ መንግስታትም ጭምር ስማቸው ሰብአዊ መብትን ባለማክበር ፣ ባለስልጣኖቻቸው በተደጋጋሚ በጦር ወንጀለኝነት ሲከሰሱ በመገናኛ ብዙሃን መስማት የተለመደ ነው ፡፡    

ሁሉን አቀፍ የህግ መፅሀፍ በሚል ርእስ በአቶ አንዳርጌ ሹምዬ በ2006 በተፃፈ መፅሀፍ ላይ በመግቢያው ላይ እንዲሁ ^‹‹በሀይለ ስላሴ ስርአት ዘመን ዳኞች ሆነው ሲሰሩ የነበሩት ባለሞያዎች ህጎችን አንብቦ ከመረዳትና ከመተርጎም ጀምሮ በማስረጃ ምዘናና የውሳኔ አፃፃፍ አሁን ካለው የዳኝነት ስርአት የተሻሉ ነበሩ ፡፡ የሚገርመው ነገር ከቤተክርስትያን ትምህርት የዘለለ ሌላ ህግ ትምህርት ቤት ገብተው የተማሩ አለመሆናቸው ነው^››  

የቀድሞው ንጉሰ ነገስት ቀዳማዊ ሀይለስላሴ የፍትሀ ብሄር ህግን ሲያውጁ በነጋሪት ጋዜጣው ላይ መግቢያው ላይ ባደረጉት ንግግር ላይ እንዲህ ብለዋል፤

 ^‹‹ማናቸውም ህግ የሰዎችን መብትና ግዴታ ለመግለፅ እንዲሁም በመካከላቸው ያሉት ግንኙነቶች የሚተዳሩበትን መሰረታውያን ሃሳቦች ለመግለፅ የወጣ ሲሆን ህጉ ከወጣላቸው ሰዎች ልብ የሚደርስ ፍላጎታቸውን ፣ልምዳቸውን ወይም የተፈጥሮ ፍትህን የሚጠብቅ ካልሆነ በቀር ዋጋ ሊኖረው አይችልም ^››

^‹‹እኛ ያቋቋምነው የፍትሀ ነገስት ኮሚሲዮን ይህን የፍትሀ ብሄር ህግ ሲያዘጋጅ በተከበረውና በጥንቱ በጥንቱ ፍትሀ ነገስት መፅሀፍና ፍርድ በመዝገብ መፃፍ ከተጀመረ ወዲህ የተገለፁትን ጥንታዊ የሆኑትን የንጉሰ ነገስት መንግስታችንን ታላቅ የህግ ልምዶችና አቋሞችን በመመልከትና በተለይም ለንጉሰ ነገስት መንግስታችንና ለተወደደው ህዝባችን የሚያስፈልጉትን በማሰብ ነው^››

^‹‹ማናቸውም ሰው ለኑሮው አስፈላጊ የሆኑትን መብቶቹንና ግዴታዎቹን ሁሉ ያለ ችግር እንዲገባው ለማድረግ አቅደንና በዚህ ህግ ውስፅጥ የሚገኙትን ቃላቶች ግልፅ ሆነው እንዲዘጋጁ አድርገናል ^››

^‹‹የፍርድ ምንጭ የጥበብና የሀብት ማግኛ በሆነ ሁሉን በሚችል በእግዝአብሄር አሰሪነት ይህ ህግ ላሁኑ ህዝባችንና ለመጪው ትውልድ ለሰላሙና ለደህንነቱ እንደሚሆን እናምናለን^››[1]

      ይህም የሚያሳየው የቀድሞዎቹ አባቶቻን ለህግ ይሰጡ የነበረውን የበለጠ ትኩረትን ያሳያል ፡፡ ራሳቸው ቀዳማዊ ሀይስላሴ ከአንድ የእንግሊዝ ዩንቨርስቲ በህግ የክብር ዲግሪ ማግኘታቸው የሚታወቅ ሲሆን እንደነ አክሊሉ ሀብተወልድን የመሳሰሉ ከፍተኛ ባለስልጣኖቻቸውም ከአውሮፓ ታላላቅ ዩንቨርስቲዎች በህግ የተመረቁ ነበሩ፡፡ ለረጅም ዘመናት የንጉሰ ነገስቱ ጠቅላይ ሚኒስትር የነበሩት አክሊሉ ሀብተወልድ ከፈረንሳይ ከሚገኘው የሰርቦን ዩንቨርስቲ በህግ የተመረቁ ነበሩ ፡፡

^‹‹ይህን የፍትሀ ብሄር ህግን በማርቀቅ ደረጃ በንጉስ ሃይለስላሴ ግዛት ዘመን የፍርድ ሚኒስትር የነበሩት ክቡር ንርአዮ ኢሳያስ ሲሆኑ ለዚህ ዝግጅት የፕሮፌሰር ግራቨን ረቂቅና እ.ኤ.አ. በ1908 ዓ.ም. የወጣውን የህንድ የፍትሀ ብሄር ስነ ስርአት ህግ በምንጭነት የተገለገሉ መሆኑን ህገ ታሪክ ያስረዳናል^››[2] ፡፡ ከዚህም እምንረዳው ይህ የህንድ ህግ በዘመናዊ የህግ አስተዳደር ሰፊ ልምድ ከነበራትና በወቅቱ የህንድ ቅን ገዢ ከነበረችዋ ከእንግሊዝ ተወስዶ  እንደተዘጋጀና በወቅቱ ህንድ የእንግሊዝ ቅኝ ግዛት ስለነበረች በእንግሊዝ ህግ በመመስረት እንደተዘጋጀ መገመት ይቻላል፡፡ የሀገራችንን የፍትሀ ብሄር ህጉንም ሆነ የስነ - ስርአት ህጉን ያነበበ ሰው ከእንግሊዝ ህግ ጋር ያለውን ተመሳስሎ መረዳት ይችላል ፡፡ 

---

[1] የኢትዮጲያ ንጉሰ ነገስት የፍትሀ ብሄር ህግ ፣ 1952 ዓ.ም. ነጋት ጋዜጣ  ቁጥር 1 በተለይ የወጣ፣ አዲስ አበባ

[2] አንዳርጌ ካሴ ሹምዬ ሁሉን አቀፍ የህግ መፅሀፍ ፣ መጋቢት 2006 ዓ.ም. አ.አ.